1. Khái niệm thẩm quyền xét xử hành chính của Toà án nhân dân
Thẩm quyền xét xử hành chính của Toà án nhân dân là phạm vi quyền hạn của Tòa án trong việc thụ lý và giải quyết các vụ án hành chính. Đó là khả năng lưa chọn phương thức hoạt động, cách thức xử lý và nội dung quyết định trong từng tình huống cụ thể theo quy định của pháp luật khi thực hiện chức năng xét xử vụ án hành chính. Hình thức tồn tại của thẩm quyền là các quyền cụ thể được Toà án lựa chọn để xử lý các tình huống phát sinh trong quá trình thụ lý và giải quyết vụ án. Do đó, chỉ có thể hình dung đầy đủ thẩm quyền của Toà án thông qua việc xác định khả năng được phép lựa chọn phương thức hành động của Toà án chứ không phải thâng qua việc đánh giá các quyền đã được Toà án thực hiện trên thực tế. Ví dụ, khi quy định thẩm quyền theo cấp xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện, pháp luật không thể liệt kê hết từng trường hợp cụ thể được thụ lý giải quyết. Thay vào đó, pháp luật đưa ra một giới hạn để khi có việc khiếu kiện, Toà án cấp huyện căn cứ vào giới hạn này để xác định quyền thụ lý hay không thụ lý. Cụ thể, tại Điều 31 Thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện, Điều 32 Luật tố tụng hành chính quy định Thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp tỉnh.
Thẩm quyền xét xử hành chính của Toà án được pháp luật quy định trên cơ sở vai trò và chức năng của Toà án . Trong đó, chức năng xét xử của Toà án đối với các loại án (trong đó có án hành chính) là điều đã được Hiến pháp ghi nhận nhưng vai trò của Toà án trong việc đảm bảo pháp chế, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của cá nhân, tổ chức trong hoạt động quản lý hành chính là yếu tố luôn được cân nhắc khi xác định phạm vi thẩm quyền của Toà án . Bởi lẽ, việc xét xử hành chính bên cạnh những giá trị đạt được, trong một chừng mực nhất định có thể gây ra những hệ quả không tốt cho hoạt động quản lý nhà nước nói riêng và cho việc thực hiện chức năng của nhà nước nói chung.
Việc xác đinh thẩm quyền xét xử hành chính của Toà án được đặt ra ở hai khía cạnh. Thứ nhất là thẩm quyền của cả hệ thống Toà án trong việc thụ lý và phán quyết. Ở khía cạnh này, cần xác định rõ phạm vi những loại hoạt động quản lý hành chính nào Toà án được quyền tiếp nhận để giải quyết (thường được gọi là thẩm quyền theo loại việc) và trong quá trình giải quyết một vụ án cụ thể, Toà án được quyền đưa ra những quyết định và phán quyết đối với người bị kiện và người khởi kiện như thế nào (gọi là thẩm quyền quyết định). Thứ hai là thẩm quyền xét xử hành chính của các Toà án cụ thể trong hệ thống Toà án . Do Toà án nước ta được tổ chức theo đơn vị hành chính lãnh thổ nên việc phân định thẩm quyền trong nội bộ ngành Toà án thường được giọi là thẩm quyền theo cấp và thẩm quyền theo lãnh thổ.
Việc đưa ra các giới hạn về thẩm quyền có thể được thực hiện bằng nhiều cách thức khác nhau. Trước hết là bằng việc trực tiếp nếu lên những loại việc Toà án được quyền giải quyết khi có khiếu kiện cũng như trực tiếp nêu cụ thể những phán quyết mà Toà án có thể đưa ra khi giải quyết vụ án (chấp nhận yêu cầu hay bác yêu cầu; huỷ một phần hay huỷ toàn bộ quyết định bị kiện, tuyên hành vi hành chính bị kiện là trái pháp luật…). Bên cạnh đó, thẩm quyền của Toà án còn có thể bị giới hạn bởi các quy định gián tiếp thông qua việc giải thích từ ngữ hay thông qua các quy định thẩm quyền của các cấp Toà án cụ thể. Ví dụ, pháp luật tố tụng hành chính không trực tiếp quy định các quyết định của các lãnh đạo cao cấp của nhà nước như Chủ tịch nước, Thủ tướng chính phủ… không thuộc thẩm quyền xét xử của Toà án nhưng khi quy định thẩm quyền thụ lý để xét xử sơ thẩm thì không có Toà án nào có quyền thụ lý những khiếu kiện đối với các quyết định trên. Ngoài ra, do Toà án chỉ có quyền thụ lý giải quyết vụ án hành chính khi có khởi kiện hợp pháp nên các quy định về quyền khởi kiện và thủ tục khởi kiện cũng được sử dụng trong việc hạn chế thẩm quyền xét xử hành chính của Toà án nhân dân.
2. Đặc điểm của thẩm quyền xét xử hành chính của Toà án nhân dân
Xuất phát từ đối tượng khởi kiện vụ án hành chính là hoạt động quản lý hành chính nhà nước với các dấu hiệu đặc thù như: là hoạt động của cơ quan hoặc người có thẩm quyền nhằm thực hiện một phần chức năng của nhà nước vì lợi ích của xã hội và lợi ích của giai cấp cầm quyền (lợi ích công), là hoạt động được tổ chức thực hiện theo cấp và gắn liền với đơn vị hành chính lãnh thổ… Do đó, Thẩm quyền xét xử hành chính của Toà án có một số đặc điểm sau:
- Thứ nhất, thẩm quyền xét xử hành chính của Toà án có thể bị hạn chế trong những lĩnh vực hoạt động quản lý chưa hoàn thiện hoặc trong những lĩnh vực quản lý mà nhà nước cần đảm bảo hiệu lực tuyết đối (quản lý nội bộ, bí mật nhà nước trong các lĩnh vực quốc phòng, an ninh, ngoại giao).
- Thứ hai, thẩm quyền phán quyết của Toà án không bao gồm quyền sửa đổi quyết định hành chính bị kiện, và không áp đặt lên người bị kiện một phương thức hành động cụ thể nào.
- Thứ ba, thẩm quyền xét xử theo cấp và thẩm quyền theo lãnh thổ của các Toà án được xác định chủ yếu dựa vào địa hạt quản lý của cơ quan nhà nước bị kiện hoặc cơ quan nhà nước có cán bộ, công chức bị kiện.
- Thẩm quyền xét xử hành chính của Toà án gắn liền với việc mức độ dân chủ trong quản lý nhà nước nói riêng và mức độ dân chủ trong xã hội nói chung.
3 Ý nghĩa của thẩm quyền
Thẩm quyền là một nội dung quan trong các quy định pháp luật về tổ chức, hoạt động của Toà án cũng như trong các quy định của pháp luật tố tụng. Việc xác định rõ và quy định chính xác thẩm quyền của Toà án có ý nghĩa vô cùng to lớn ở cả phương diện công quyền lẫn công dân và cá nhân tổ chức khác.
- Đối với Toà án , Thẩm quyền là phương tiện không thể thiếu để Toà án thực hiện chức năng xét xử hành chính, bảo vệ quyền lợi của cá nhân, tổ chức; đảm bảo pháp chế trong hoạt động quản lý hành chính. là cơ sở để xác định phương cách xử lý phù hợp trong từng tình huống khi thụ lý và giải quyết vụ án.
- Đối với hệ thống cơ quan lập pháp và hành pháp, thẩm quyền là yếu tố được sử dụng để kiểm soát phạm vi và mức độ can thiệp của Toà án đối với hoât động hành chính.
- Đối với công dân, cá nhân, tổ chức khác, thẩm quyền xét xử hành chính của Toà án là cơ sở để bảo vệ quyền lợi của mình trước sự xâm phạm từ hoạt động quản lý bởi lẽ, quyền khởi kiện của công dân chỉ có ý nghĩa khi nó phù hợp với phạm vi quyền hạn được pháp luật trao cho Toà án . Minh chứng quan trọng cho việc này là thẩm quyền của Toà án thường được sử dụng như là một phương cách hữu hiệu để loại trừ quyền khởi kiện của cá nhân, tổ chức.
